معرفی مفاهیم و مدلهای توسعه ای مرتبط

خوشه کسب‌وکار: خوشه کسب‌وکار به واحدهای کسب‌وکارمتمرکز در یک منطقه جغرافیائی که با همکاری و تکمیل فعالیت‌های یکدیگر، محصولات و یا خدمات مشابه و یا مشترکی را تولید و ارائه کرده و از چالش‌ها و فرصت‌های مشترکی نیز برخوردارند، اطلاق می‌شود. خوشه‌های کسب‌وکار می توانند در هریک اززیربخشهای تولیدی، صنعتی، خدماتی، کشاورزی، هنری و صنایع دستی فعال باشند. حمایت های موضوع این سند فقط شامل کسب‌وکارهایی است که ذیل خوشه‌های کسب‌وکار فعالیت می نمایند و برای آن‌ها پروژه توسعه خوشه‌ای توسط سازمان کارگزار توسعه خوشه تعریف شده باشد.

کسب‌وکارهای خرد،کوچک و متوسط: کسب و کارهای کمتر از 10 نفر کارکن بنگاه‌های خرد، بنگاه های کمتر از 50 نفر کارکن بنگاه‌های کوچک و بنگاه‌های بیش از 50 تا 150 نفر کارکن را بنگاه‌های متوسط می گویند.

زنجیره ارزش خوشه کسب‌وکار: به زنجیره فعالیت های ارزش آفرین قابل انجام از مرحله شکل گیری تا طراحی، تولید، انبارش، حمل و نقل، بازاریابی، فروش و مصرف یک کالا یا خدمت زنجیره ارزش در یک خوشه کسب‌وکار گفته می‌شود. توسعه خوشه کسب‌وکار مستلزم توسعه تمامی حلقه های زنجیزه ارزش است.

شبکه کسب‌وکار: به مجموعه ای از واحدهای کسبوکار اطلاق میشود که برای مواجهه با مشکلی مشترک و یا استفاده از فرصتی مشترک با هم همکاری نمایند. شبکه ها به دو شکل ثبت شده و ثبت نشده وجود دارند .شبکه ها معمولاً به صورت ثبت نشده شکل گرفته ودر صورت اقتضا در قالب انجمن، تعاونی، کنسرسیوم، شرکت سهامی و ... ثبت میشوند.

شبکه فراگیر: به شبکه بزرگ حاصل از ائتلاف و همکاری شبکه‌های متعدد موجود در یک خوشه اطلاق می شود که می تواند در درازمدت نقش رهبری و نمایندگی خوشه را ایفا نماید.

ارائه دهندگان خدمات توسعه کسب و کار: شخصیت های حقیقی یا حقوقی هستند که خدمات مورد نیاز بنگاههای تولیدی درون خوشه ها را در حوزه های متعدد کسب و کار از جمله تأمین مواد اولیه، تأمین مالی، بهبود منابع انسانی، بهبود فناوری، بازاریابی و ... ارائه می نمایند.

توسعه خوشه‌های کسب‌وکار: فرایندی 3 تا 5ساله است که طی آن ظرفیتهای موجود در خوشه، از طریق توانمندسازی پایا و معطوف به استفاده از فرصتهای محیطی شکوفا می شود. ارتقای سطح سرمایۀ اجتماعی و توسعه و بسط شبکه های کسب وکار در درون خوشه از محوریترین فعالیتها در این فرآیند شناخته می شوند.

شناسایی خوشه‌های کسب‌وکار: فرآیندی را شامل می شود که در نتیجه آن تمامی تجمع های کسب‌وکاری قابل توسعه با استفاده از مدل توسعه خوشه ای، در یک منطقه ، استان و یا کشور شناسایی و احصا می شود و بر اساس آن اطلاعات اولیه و پایه در خصوص خوشه‌های موجود گردآوری می شود. به خوشه‌هایی که در نتیجه این فرآیند شناسایی می شوند، اصطلاحا خوشه‌های شناسایی شده گفته می شود.

امکانسنجی توسعه خوشه‌های کسب‌وکار: به فرایندی اطلاق می شود که در نتیجه آن توجیه پذیری توسعه یک خوشه شناسایی شده، مشخص می شود. این امکانسنجی از چهار منظر اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و اجرایی صورت می پذیرد. توجیه پذیر بودن توسعه یک خوشه، یکی از شروط اساسی آغاز پروژه توسعه خوشه ای برای آن خوشه محسوب می شود.

پروژه توسعه خوشه‌های کسب‌وکار: بمنظور اجرای فرآیند توسعۀ خوشه، پروژه توسعه خوشه توسط سازمان کارگزار توسعه خوشه با انتخاب عامل توسعه خوشه و در چارچوب یک قرارداد مشخص و در قالب فازهای کلی زیر به اجرا می آید؛ 1- مطالعه شناختی 2- اعتماد سازی 3- تدوین سند برنامه عمل 4- پیاده سازی 5- خروج عامل توسعه. این فازها غیر قابل تفکیک بوده و به عنوان بخشهای اصلی پروژه توسعه خوشه ای محسوب می شوند.

برنامه توسعه خوشه های کسب و کار

فرآیندهای اجرایی مبتنی بر تجارب بین المللی موجود در حوزه توسعه خوشه‌های کسب‌وکار از جمله تجربه سازمان توسعه صنعتی ملل و متحدد (UNIDO) و همچنین تجربه بومی پذیرفته شده در کشور که با محوریت سازمان صنایع کوچک و شهرکهای صنعتی ایران طی بیش از یک دهه گذشته در حال اجراست (مستند در آیین نامه توسعه خوشه‌های کسب‌وکار این سازمان) گام ها و مراحل اصلی در پیاده سازی برنامه توسعه خوشه‌های کسب‌وکار به شرح زیر است.

1- تشکیل کمیته استانی توسعه خوشه‌های کسب‌وکار

2- شناسایی و اولویت بندی خوشه‌های کسب‌وکار

3- انجام مطالعات امکانسنجی برای خوشه‌های شناسایی شده متناسب با اولویت ها

4- اجرای پروژه توسعه خوشه ای برای خوشه‌های دارای توجیه( این مرحله در طول یک بازه زمانی 3 تا 5 ساله و با طی فرایند زیر قابل انجام است:

     4-1-انتخاب تیم عاملیت و نظارت

     4-2- تشکیل شورای راهبری توسعه خوشه

     4-3- انجام مطالعه شناختی و اعتماد سازی

     4-4- تدوین برنامه عمل

     4-5- پیاده سازی برنامه‌های عمل

     4-6- نظارت و کنترل

     4-7- واگذاری مسئولیت توسعه خوشه از عامل توسعه خوشه به نهاد هماهنگ کننده پس از حصول خوشه به خود اتکایی لازم ( بر اساس شاخص پایایی توسعه خوشه).

مشوق ها و حمایت ها
ردیف بودجه ملی برای برنامه توسعه خوشه های کسب  و کار
وجود دستورالعمل مجزا (‌ذیل آیین نامه توسعه خوشه های کسب و کار) برای حمایت های ویژه از برنامه خوشه های کسب و کار که بر اساس آن:
* سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران باید همه ساله اعتبارات ویژه ای را برای حمایت از برنامه توسعه‌ی خوشه‌ای در سطح ستاد و استانها در نظر گیرد.
* شرکت شهرک‌های صنعتی استان در صورت فعال بودن برنامه‌های توسعه‌ی خوشه ای و وجود تقاضا از طرف خوشه‌ها در استان می تواند تا 50 درصد از بودجه مربوط به تورهای خود را به تورهای تنظیم شده در برنامه توسعه خوشه‌ها اختصاص دهد.
* شرکت شهرک‌های صنعتی استان در صورت فعال بودن برنامه‌های توسعه‌ی خوشه ای و وجود تقاضا از طرف خوشه‌ها در استان می تواند تا 50 درصد از بودجه مربوط به دوره‌های آموزشی خود را به دوره آموزشی تنظیم شده در برنامه توسعه‌ی خوشه‌ها اختصاص دهد.
* شرکت شهرک‌های صنعتی استان در صورت فعال بودن برنامه‌های توسعه‌ی خوشه ای و وجود تقاضا از طرف خوشه‌ها در استان می تواند تا 50 درصد از منابع اعتباری و وام‌های قابل تخصیص خود در طرح کمکهای فنی و اعتباری، طرح تجدید ساختار و نوسازی صنایع و..... را به طرح‌های معرفی شده ذیل برنامه توسعه خوشه‌ها اختصاص دهد.
* شرکت شهرک‌های صنعتی استان در صورت فعال بودن برنامه‌های توسعه‌ی خوشه ای و وجود تقاضا از طرف خوشه‌ها در استان، در احداث شهرک‌های تخصصی با اولویت احداث شهرکها برای خوشه‌ها اقدام نماید.  
* شرکت شهرک‌های صنعتی استان در حمایت از پایان نامه‌های دانشجویی، پایان نامه‌های مرتبط با خوشه‌های کسب‌وکار را در اولویت قراردهد.
* شرکت شهرک ‌های صنعتی استان در حمایت از انجام پروژه‌های تحقیقاتی، پروژه‌های تحقیقاتی مرتبط با خوشه‌های کسب‌وکار را در اولویت قراردهد.

راهبردهای مربوط به برنامه توسعه خوشه های کسب وکار
به منظور حصول به اهداف مورد نظر در حوزه توسعه خوشه ای  5 راهبرد به شرح زیر تدوین شده است.
     راهبرد اول: الگوسازی(پیاده‌سازی الگوی توسعه خوشه‌ای)،
     راهبرد  دوم: بهبود و تقویت فضای قانون‌گذاری و همکاری بین دستگاهی،
     راهبرد سوم: بهبود تأمین مالی و بودجه‌ای برنامه توسعه خوشه‌ای در کشور،
     راهبرد چهارم: ایجاد و تقویت نهادهای توسعه‌ای در حوزه خوشه‌های کسب‌وکار،
     راهبرد پنجم : توسعه پیش‌نیازهای فرهنگی و دانشی موردنیاز برای برنامه توسعه خوشه‌ها،
دستاوردها
وضعیت عملکرد کلی برنامه توسعه خوشه‌ای در کشور
به لحاظ اجرایی و مطابق با آیین‌نامه و دستورالعمل‌های توسعه خوشه‌های کسب‌وکار مصوب سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران،، برنامه توسعه خوشه‌ای مدنظر در ایران، در چارچوب سه محور اصلی شناسایی تجمع‌ها و خوشه‌های کسب‌وکار، انجام مطالعات امکان‌سنجی توسعه خوشه برای خوشه‌های شناسایی‌شده و اجرای پروژه توسعه خوشه‌ای برای خوشه‌های دارای توجیه قرار می‌گیرد. در جدول زیر وضعیت برنامه توسعه خوشه‌های کسب‌وکار در این چارچوب و ذیل سه محور یاد شده طی بازه زمانی پنج ساله 1385 تا 1396 نشان داده شده است.

تنوع فعالیت خوشه‌های کسب‌وکار شناسایی‌شده
خوشه‌های کسب‌وکار شناسایی‌شده در طیف وسیعی از گرایش‌های صنعتی و خدماتی فعال هستند که این تنوع‌بخشی در قالب جدول ارائه شده است. دسته‌بندی اطلاعات مربوط به گرایش‌های شناسایی‌شده در قالب کد دورقمیISIC صورت گرفته و بر این اساس پراکندگی خوشه‌های کسب‌وکار شناسایی‌شده در 9 زیر بخش صنعتی و یک زیر بخش غیر صنعتی (خوشه‌های کسب‌وکار شناسایی‌شده در سایر بخش‌های اقتصادی) مورد تجزیه‌وتحلیل قرارگرفته است.

تنوع بخشی خوشه‌های کسب‌وکار شناسایی‌شده در کشور قابلیت و مزیت کشور را در زمینه توسعه خوشه‌های کسب‌وکار نشان می‌دهد و بیانگر این امر است که در زمینه صنایع غذایی (خصوصاً در حوزه صنایع تبدیلی مرتبط با بخش کشاورزی)، صنایع نساجی و همچنین صنایع محصولات کانی غیرفلزی(خوشه‌های فرآوری سنگ، خوشه‌های سفال و سرامیک و سایر خوشه‌های فعال در حوزه فرآوری محصولات معدنی) استفاده از الگوی خوشه‌های کسب‌وکار می‌تواند ضریب موفقیت بسیار بالاتری در حصول به توسعه صنایع و کسب‌وکارهای مرتبط را به همراه داشته باشد.

مشخصات ساختاری خوشه‌های درحال‌توسعه
بر اساس مطالعه فراگیر و نقشه کشوری خوشه‌های صنعتی که از سال 1385 در دست اجراست، 430 خوشه تاکنون در سطح کشور شناسایی‌شده‌اند. از این میان برنامه توسعه‌ای برای 126 خوشه کسب‌وکار به اجرا درآمده است. این پروژه‌ها در سطح 31 استان کشور در دست اجرا هستند. در جدول زیر مشخصات ساختاری این خوشه‌ها از قبیل تعداد بنگاه‌ها، میزان اشتغال، تعداد شبکه‌ها، تعداد ارائه‌دهندگان خدمات توسعه کسب‌وکار و میزان فروش خوشه‌ها در وضعیت قبل و بعد از مداخلات توسعه خوشه‌ای تا سال 1396 نشان داده شده است.

همان‌گونه که ملاحظه می‌شود، مداخله توسعه‌ای در قالب مدل توسعه خوشه‌ای باعث شده است تا تعداد شبکه‌های شکل‌گرفته در خوشه‌ها در طی اجرای برنامه‌های توسعه خوشه‌ای به میزان 366 درصد افزایش یابد. درصورتی‌که طول پروژه‌های توسعه خوشه‌ای  را به طور میانگین سه سال در نظر بگیریم این 366 درصد در طی سه سال حاصل شده است. یعنی در اثر اجرای پروژه‌های توسعه خوشه‌ای سالانه تعداد شبکه‌های شکل‌گرفته در خوشه‌ها 120 درصد  افزایش می‌یابد. با چنین استدلالی تعداد واحدهای ارائه‌دهنده خدمات توسعه کسب‌وکار به طور سالانه 70 درصد و تعداد سازمان‌های که از خوشه‌های کسب‌وکار حمایت کرده‌اند به طور سالانه 35 درصد افزایش یافته است.
علاوه بر این در اثر اجرای پروژه‌های توسعه خوشه‌ای ، تعداد بنگاه‌های فعال در خوشه‌ها در طی اجرای برنامه‌های توسعه خوشه‌ای به میزان 5 درصد بهبود یافته است. درصورتی‌که طول پروژه‌های توسعه خوشه‌ای  را به طور میانگین سه سال در نظر بگیریم این 5 درصد در طی سه سال حاصل شده است. یعنی در اثر اجرای پروژه‌های توسعه خوشه‌ای سالانه تعداد بنگاه‌ها در خوشه‌ها 5/1 درصد  افزایش می‌یابد. میزان اشتغال طی دوره اجرای برنامه توسعه خوشه‌ای در حدود 15 درصد بهبود یافته است که حاکی از رشد سالانه 5 درصدی در میزان اشتغال خوشه‌هاست. همچنین ارزش فروش در خوشه‌های کسب‌وکار طی دوره اجرای برنامه توسعه خوشه‌ای در حدود 53 درصد بهبود یافته است که حاکی از رشد سالانه 18 درصدی در میزان فروش خوشه‌هاست.  علاوه بر این ارزش صادرات در خوشه‌های کسب‌وکار طی دوره اجرای برنامه توسعه خوشه‌ای در حدود  24 درصد بهبود یافته است که حاکی از رشد سالانه 8 درصدی در میزان صادرات خوشه‌هاست.